آندومتریوز چیست؟

آندومتریوز نوعی بیماری مزمن است که باعث ایجاد دردهای شدید در دوران قاعدگی می شود.

این بیماری مزمن زمانی اتفاق می افتد که بافت غیر طبیعی در خارج از رحم شروع به رشد می کند. 

اگرچه آندومتریوز عمدتا در سنین ناباروری دیده می شود، در نوجوانان و زنان یائسه تحت هورمون درمانی جایگزین نیز گزارش شده است.

در تمام گروه های نژادی و اجتماعی دیده می شود.

6 تا 10 درصد زنان سنین باروری اندومتریوز دارند، تقریبا 25 تا 50 درصد زنان نابارور مبتلا به اندومتریوز و 30 تا 50 درصد بیماران اندومتریوز ناباروری دارند.

آندومتریوز بیماری است که در آن بافتی مشابه پوشش رحم (آندومتر) در خارج از رحم شروع به رشد می‌کند.

می‌تواند بر تخمدان‌ها، لوله‌های فالوپ و بافت پوشاننده لگن تأثیر بگذارد.

وقتی بر تخمدان‌های شما تأثیر می‌گذارد، می‌تواند کیست‌هایی به نام کیست‌های آندومتریوما یا کیست‌های آندومتریوتیک ایجاد کند.

در ادامه، در مورد علائم کیست‌های آندومتریوز، نحوه تشخیص و درمان کیست آندومتریوز صحبت خواهیم کرد.

توزیع ضایعات اندومتریوز

درگیری دستگاه ادراری تناسلی اندومتریوز با شیوع (0.01-1.2%) گزارش شده است که شایعترین محل آن مثانه است.

درگیری لوله های ادراری یا حالب میتواند منجر به تورم و آسیب کلیه، هیدرونفروز ودر مواردی از دست رفتن عملکرد کلیه حتی بدون علامت شود.

ضایعات اندومتریوز در دستگاه گوارش در 12-37% بیماران رخ می دهد.

شایعترین محل های درگیری روده انتهای روده بزرگ یا رکتوم است در مواردی کولون, آپاندیس و روده باریک را هم درگیر می کند.

درگیری واژن معمولا همراه با درگیری رکتوم می باشد. 

علت بروز آندومتریوز

علت قطعی بروز آندومتریوز هنوز مشخص نشده است، اما چندین تئوری برای توضیح احتمالی منشأ آن وجود دارد:

نظریه انتشار معکوس

در این حالت، خون قاعدگی حاوی سلول‌های آندومتری به جای خروج از بدن، از طریق لوله‌های رحمی به داخل حفره لگن سرازیر شده و به سطوح آن می‌چسبد و رشد می‌کند.

تغییر سلول‌های صفاقی

طبق این تئوری، هورمون‌ها یا اختلالات ایمنی می‌تواند سبب تبدیل سلول‌های صفاقی (سلول‌های پوششی داخل شکم) به سلول‌های مشابه آندومتری شود.

سلول‌های جنینی متحول

در این فرضیه، هورمون‌هایی نظیر استروژن ممکن است سلول‌های جنینی را در دوران بلوغ به سلول‌های شبیه آندومتری تبدیل کنند.

جراحی و عوارض آن

پس از اعمال جراحی مانند هیسترکتومی یا سزارین، سلول‌های آندومتری می‌توانند به محل برش جراحی متصل شده و به خارج از رحم راه یابند.

انتقال از طریق گردش خون یا لنف

سلول‌های آندومتری ممکن است از طریق جریان خون یا سیستم لنفاوی به نقاط دیگر بدن منتقل شوند.

نقص در عملکرد سیستم ایمنی بدن

کاهش کارایی سیستم ایمنی می‌تواند از شناسایی و حذف بافت‌های آندومتریال خارج از محل طبیعی یعنی رحم جلوگیری نماید.

مشکلات سیستم ایمنی ممکن است مانع از شناسایی و از بین بردن بافت آندومتر مانندی شود که در خارج از رحم رشد می‌کند.

اندومتریوز و ژنتیک

شواهد روز افزونی وجود دارد که نشان می دهد اندومتریوز به طور نسبی یک بیماری ژنتیکی است.

در مطالعات شیوع اندومتریوز در بستگان درجه اول 5/9% گزارش شده است.

در مطالعات ریسک اندومتریوز در مادر و خواهر بیمار 8/1% و 5/8% است.

افزایش فراوانی اندومتریوز در دو قلوهای منوزیگوت 75-88% است.

شایع ترین علائم اندومتریوز

ناباروری و دردهای لگنی از شایعرین علائم هستند.

درد در قسمت پایینی شکم یا درد لگن که معمولاً این حالت در دوره پریود با شدت بیشتری اتفاق می‌افتد.

درد قاعدگی که گاها به حدی شدید است که در انجام فعالیت های روزمره ناتوان می شوند.

درد حین رابطه جنسی یا بعد از آن از جمله مشکلات مهمی است که به واسطه آندومتریوز اتفاق می افتد.

برای مبتلایان به آندومتریوز سیستم ادراری درد پهلو، درد هنگام دفع ادرار درد و سوزش هنگام ادرار کردن، تکرر ادرار، تغییر رنگ و خون در ادرار به ویژه در دوران قاعدگی شایع است.

دفع دردناک، یبوست، اسهال، حالت تهوع، نفخ شکم یا خون در مدفوع به ویژه در دوران قاعدگی از دیگر علائم آندومتریوز محسوب می شود.

پریودهای سنگین و خونریزی‌های شدید یا نامنظم از جمله مشکلات مهمی هستند که احتمالاً پس از ابتلا به اندومتریوز برای بانوان اتفاق می افتد. 

کمردرد یکی از علائم مهم آندومتریوز است معمولاً بانوان مبتلا به این عارضه ضمن انجام فعالیت های ساده و حتی هنگام استراحت متوجه درد کمر شده و علاوه بر آن درد در ناحیه پایین و پشت شکم نیز حس می شود. 

کمردرد یکی از نشانه های مهم آندومتریوز است که به علت تحریک و فشار ضایعات اندومتریوز روی عصب ها و بافت های تشکیل آندومتریوز در لوله های فالوپ یا لگن مانع از عبور تخمک از مسیر اصلی آن می شود و نازایی را به دنبال دارد.

خستگی یکی از علائم ثانویه و نه چندان شایع آندومتریوز است.

این بیماران حتی با وجود استراحت کافی متوجه خستگی و ناتوانی شده و این حالت تا زمانی که آندومتریوز درمان نشود با فرد خواهد بود.

در برخی از موارد آندومتریوز هیچ نوع علائم و نشانه خاصی ندارد و ممکن است حین بررسی های روتین و انجام سونوگرافی متوجه آندومتریوز می شوند. 

در اکثر مواقع بانوان زمانی به حضور آندومتریوز مشکوک می شوند که دچار خونریزی های رحمی طولانی مدت شده و این شرایط غیر عادی مخصوصاً در دوره قاعدگی یا در فاصله بین هر قاعدگی اتفاق می افتد. 

اندومتریوز در لگن تخمدان ها، لیگامان های یوتروساکرال، بن بست داگلاس را درگیر می کند و تقریبا در تمام ارگان های بدن گزارش شده است.

ایپلانت های اندومتریوزی خارج از لگن شامل پوست، مغز، دستگاه گوارش، مجاری ادراری، ریه ها و قلب است.

3 نوع ضایعه اندومتریوز وجود دارد:

• اندومتریوز پریتونئال سطحی یا تخمدان
• کیست های اندومتریوتیک تخمدان یا اندومتریوما
• ضایعات ارتشاحی عمقی 

علائم آندومتریوز شدید

علایم آندومتریوز می‌تواند از بدون علامت تا شدید باشد، قاعدگی دردناک و ناباروری مهمترین علامت هستند.

گاهی درگیری دستگاه گوارش و ادراری هم ایجاد می شود، میتواند درگیری روده مثانه یا حالب، لوله های رحم ایجاد شود و حتی می‌تواند در روند سلامت اختلال ایجاد کند.

از طرف دیگر، در موارد شدید، فرد ممکن است بعد از رابطه جنسی درد شدیدی داشته باشد یا نتواند باردار شود.

مراحل اندومتریوز

اندومتریوز براساس گستردگی و شدت آسیب ناشی از رشد بافت آندومتری در خارج رحم، به چهار سطح پیشرفت طبقه‌بندی می‌گردد:

• مرحله حداقلی: زخم‌های جزئی و کاشت‌های سطحی آندومتر بر روی تخمدان‌ها دیده می‌شود. همچنین ممکن است منطقه لگن یا اطراف آن ملتهب گردد. 
• مرحله خفیف: ضایعات اندک و کاشت‌های سطحی آندومتر بر روی تخمدان‌ها و پوشش لگنی مشاهده می‌گردد.
• مرحله متوسط: کاشت‌های عمیق اندومتری در تخمدان‌ها و لگن حضور دارند و احتمالاً ضایعات بیشتری نیز یافت می‌شوند.
• مرحله شدید: در این وضعیت، کاشت‌های عمیق اندومتری در تخمدان‌ها و لگن به صورت گسترده وجود دارد و حتی امکان درگیری لوله‌های رحمی و روده‌ها نیز هست.

عواملی نظیر محل آلودگی، تعداد ضایعات، اندازه و میزان نفوذ کاشت‌های اندومتری، در تعیین مرحله اندومتریوز نقش دارند.

فاکتورهای خطر شایع بیماری آندومتریوز

برخی عوامل می‌توانند خطر ابتلا به آندومتریوز را افزایش دهند، از جمله:

• عدم تجربه بارداری و زایمان در طول زندگی
• شروع زودهنگام قاعدگی در سنین پایین
• تأخیر در بروز یائسگی در سنین بالاتر
• داشتن چرخه‌های قاعدگی کوتاه‌مدت، مثلاً کمتر از 27 روز
• قاعدگی‌های طولانی و شدید، اغلب بیش از 7 روز
• سطوح بالای هورمون استروژن در بدن
• شاخص توده بدنی (BMI) پایین
• سابقه خانوادگی اندومتریوز، بویژه در مادر، خواهر یا عمه
• هرگونه اختلالی که از خروج خون قاعدگی جلوگیری کند
• ناهنجاری‌های دستگاه تناسلی

معمولاً علائم اندومتریوز چندین سال پس از اولین قاعدگی بروز می‌کند.

حاملگی ممکن است موجب بهبود موقت و یائسگی سبب رفع کامل علائم گردد، مگر اینکه در این دوران داروهای حاوی استروژن مصرف شود.

عود اندومتریوز

اندومتریوز تمایل به عود دارد مگر اینکه جراحی قطعی انجام شود.

در عرض 5 سال تقریبا در یک مورد از هر 5 بیمار مبتلا به اندومتریوز، درد عود می کند.

میزان عود اندومتریوز تقریبا 5-20% در هر سال است که بعد از 5 سال به میزان تجمعی 40% می رسد.

نحوه صحیح تشخیص بیماری آندومتریوز

در برخی مطالعات تاخیر تشخیص اندومتریوز 10 سال و یک فاصله زمانی 7 سال از مشاوره ژنیکولوژی به دلیل درد لگنی و ناباروری تا تشخیص نهایی، گزارش شده است.

علت تاخیر تشخیص در زنان جوان می تواند مربوط به پزشکانی باشد که اندومتریوز را در نوجوانان بررسی نمی کنند.

برای تشخیص آندومتریوز و سایر عوامل بالقوه درد لگنی، معمولا پزشک از بیمار می خواهد تا علائم خود از جمله محل و زمان بروز درد را توضیح دهد.

آزمایشات زیر برای بررسی دقیق‌تر این اختلال صورت می‌گیرد:

معاینه ناحیه لگن

در این معاینه، پزشک با استفاده از لمس دستی سعی می‌کند ناهنجاری‌هایی مانند کیست یا زخم رحمی در نواحی لگنی را ارزیابی نماید.

اغلب ضایعات کوچک آندومتریوزی قابل لمس نیستند مگر آنکه منجر به تشکیل کیست شده باشند.

سونوگرافی

تصویربرداری از آندومتریوز با سونوگرافی آسان‌تر است.

این روش از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویری از داخل بدن استفاده می‌کند.

برای ثبت تصاویر، دستگاهی به نام ترانسدیوسر بر روی شکم فشار داده می‌شود یا در داخل واژن قرار می‌گیرد (سونوگرافی ترانس‌واژینال).

هر دو نوع ممکن است برای دید بهتر اندام‌های تناسلی انجام شوند.

معمولا یک سونوگرافی استاندارد به طور قطع تشخیص آندومتریوز را مشخص نمی‌کند، اما می‌تواند کیست‌های مرتبط با آن (آندومتریوما) را شناسایی کند.

بهتر است در طی معاینات روتین، بهترین زمان سونوگرافی برای تشخیص این بیماری را با پزشک در میان بگذارید.

تصویربرداری رزونانس مغناطیسی

این روش از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر دقیق از اندام‌ها و بافت‌های بدن بهره می‌گیرد.

گاهی MRI می‌تواند به جراح اطلاعات مشخصی در خصوص موقعیت و اندازه ضایعات آندومتریوزی ارائه نماید.

لاپاراسکوپی

در مواردی پزشک ممکن است بیمار را برای بررسی دقیق‌تر حفره شکمی تحت لاپاراسکوپی قرار دهد.

در این روش در حالی که بیمار تحت بیهوشی عمومی است، جراح یک برش کوچک نزدیک ناف ایجاد کرده و لوله لاپاراسکوپ را از طریق آن وارد می‌نماید تا به دنبال نشانه‌های بافت آندومتریوز خارج از رحم در تمامی نواحی باشد.

اصولا جراحی لاپاراسکوپی می‌تواند دربارۀ محل، وسعت و اندازۀ ضایعات آندومتریوزی اطلاعات ارائه دهد.

جراح ممکن است در این حین نمونه‌برداری بافتی (بیوپسی) نیز جهت آزمایشات آسیب‌شناسی انجام دهد.

نکته مثبت این است که اغلب جراح قادر است در طی لاپاراسکوپی، ضایعات آندومتریوزی را نیز به طور کامل برداشت نماید.

درمان آندومتریوز

درمان‌ اندومتریوز معمولاً شامل دارو یا جراحی است.

رویکردی که شما و پزشکتان انتخاب می‌کنید به شدت علائم و نشانه‌های شما و اینکه آیا باردار هستید یا خیر، بستگی دارد.

پزشکان معمولاً ابتدا درمان‌های محافظه‌کارانه را توصیه می‌کنند و سپس در صورت عدم موفقیت درمان‌های اولیه، به سمت جراحی می‌روند.

 درمان آندومتریوز با دارو درمانی

بسیاری از خانم های با درد لگنی و شک بالا به اندومتریوز از مسکن و درمان هورمونی بدون تشخیص قطعی لاپاراسکوپی استفاده می کنند.

درمان تجربی به ویژه برای نوجوانان با درد لگن و دیسمنوره معمول است.

قبل از شروع درمان تجربی سایر علل درد لگن باید ارزیابی و رد شود.

پاسخ به درمان هورمونی همیشه پیشگویی کننده وجود یا عدم وجود اندومتریوز نیست.

قرص های ضد بارداری هورمونی

می تواند باعث کاهش دردهای قاعدگی و درد حیت رابطه جنسی و دردهای لگنی شود و هم به صورت مداوم و هم دوره ای تجویز می شود.

پروژسترون ها

استفاده از پروژسترونها مانند مدروکسی پروژسترون استات خوراکی یا دپو، داینوژست، دوفاستون می تواند به عنوان یک انتخاب، جهت کاهش درد در درمان اندومتریوز پیشنهاد شود.

البته باید به عوارض این ترکیبات به خصوص ترومبوز توجه شود.

هورمون درمانی

داروهای هورمونی، مانند قرص‌های ضدبارداری، گاهی اوقات در کاهش یا از بین بردن درد اندومتریوز مؤثر هستند.

افزایش و کاهش هورمون‌ها در طول چرخه قاعدگی باعث ضخیم شدن، تجزیه و خونریزی بافت اندومتر می‌شود.

داروهای هورمونی ممکن است رشد بافت اندومتر را کند کرده و از لانه‌گزینی بافت اندومتر جدید جلوگیری کنند.

داروهای مسکن

اگر قصد بارداری ندارید، پزشک شما ممکن است هورمون درمانی را همراه با مسکن‌ها توصیه کند.

داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن، در تسکین گرفتگی‌های دردناک قاعدگی ناشی از اندومتریوز مؤثر هستند.

GnRh آگونیست

این داروها شامل دیفرلین، لوپرولید، بوسرلین، گوسرلین، تریپتورلین، همراه یا بدون درمان پیشتیبان در درمان درد اندومتریوز موثر هستند که باید به عوارض احتمالی توجه شود.

درمان پیشتیبان همزمان با شروع GnRh آگونیست، جهت جلوگیری از کاهش توده استخوانی و علائم استروژن پایین در طول درمان بهتر است داده شود.

درمان جراحی

به جز در مواردی که بیماری در واژن یا مناطق دیگر قابل مشاهده است، لاپاراسکوپی روش استاندارد برای مشاهده لگن و اثبات تشخیص قطعی محسوب می شود.

بسته به شدت بیماری تشخیص و از بین بردن اندومتریوز بطور همزمان در هنگام جراحی انجام می شود.

هدف از جراحی برداشتن همه ضایعات قابل رویت اندومتریوز و چسبندگی های همراه (ضایعات صفاقی، کیست های تخمدان، اندومتریوز عمیق رکتو واژینال) و ابقای آناتومی طبیعی است.

اندومتریوز ارتشاحی عمقی معمولا چند کانونی است و اکسیژن کامل جراحی باید در روند جراحی یک مرحله ای صورت گیرد.

درمان جراحی فقط در موارد علامت دار اندومتریوز ارتشاحی عمقی انجام می گیرد.

درمان جراحی باید شامل برداشتن رادیکال و کامل تمام ضایعات ارتشاحی از جمله برداشتن رباط یوتروساکرال، برداشتن بخش فوقانی واژن و اعمال جراحی اورولوژیک و روده ای، همزمان با حفظ رحم و تخمدان باشد.

جراحی‌های محافظه‌کارانه

اگر مبتلا به آندومتریوز هستید و قصد بارداری دارید، جراحی برای برداشتن ایمپلنت‌های آندومتر با حفظ رحم و تخمدان‌ها می‌تواند شانس موفقیت شما را افزایش دهد.

جراحی محافظه‌کارانه برای زنانی است که می‌خواهند باردار شوند یا درد شدیدی را تجربه می‌کنند و هورمون‌درمانی مؤثر نیست.

هدف جراحی محافظه‌کارانه، برداشتن یا از بین بردن رشد آندومتر بدون آسیب رساندن به اندام‌های تولید مثل است.

جراحی لاپاراسکوپی

جراحی لاپاراسکوپی جراحی کم تهاجمی می باشد که جهت مشاهده و تشخیص اندومتریوز و برداشتن بافت آندومتریوز کاربرد دارد.

جراحی اندومتریوز باید به صورت لاپاراسکوپی و برداشتن کلیه ضایعات عمقی اندومتریور باشد.

در صورت جراحی کامل توسط جراح اندومتریوز5 درصد در سال احتمال بازگشت درد و آندومتریوز وجود دارد.

به همین دلیل است که پزشک شما ممکن است هورمون‌درمانی را پس از جراحی توصیه کند.

جراحی هیسترکتومی

در طول این عمل، جراح رحم و دهانه رحم را برمی‌دارد. تخمدان‌ها نیز برداشته می‌شوند.

زیرا این اندام‌ها استروژن تولید می‌کنند که می‌تواند منجر به رشد بافت آندومتریوز شود.

در صورتیکه تخمدانها حفظ شود، هیسترکتومی معمولاً درمان قطعی آندومتریوز نیست.

پس از این جراحی دیگر نمی‌توانید باردار شوید.

درمان خانگی آندومتریوز

موارد زیر می‌تواند به شما در کاهش درد شدید و آزاردهنده ناشی از این بیماری تا زمان مؤثر واقع شدن روش‌های درمانی کمک کند.

مصرف الکل و کافئین را قطع کنید.

کمپرس گرم و دوش آب گرم برای کاهش درد شکم.

میوه و سبزیجات تازه بخورید و گوشت قرمز را محدود کنید.

یوگا و تمرینات کششی برای تسکین درد و کاهش استرس.

فعالیت بدنی سبک مانند پیاده‌روی انجام دهید.

ملاقات‌های منظم با متخصص زنان خود داشته باشید تا خونریزی غیرطبیعی و درد را بررسی کنید

ترکیب گیاهی کورکومین موجود در زردچوبه را مصرف کنید.

درمان با تغذیه

کمبود غذایی نوترینت ها میتواند متابولیسم چربی ها، استرس اکسیداتیو و ابنرمالیتی های اپی ژنیک را تحریک کند.

غذاهای غنی از امگا 3 با اثرات ضد التهاب، N استیل سیستئین، ویتامین D، رکوراترول، بعلاوه افزایش دریافت میوه و سبزیجات (ترجیحا ارگانیک) اثرات محافظت کننده از اندومتریوز دارند و ریسک پیشرفت بیماری را کاهش داده و حتی پسرفت بیماری را ممکن کند.

بیماری اندومتریوز و ارتباط آن با ناباروری

اینکه تا چه حد بیماری اندومتریوز در رابطه با ناباروری زنان نقش دارد خیلی مشخص نیست.

طبق تحقیقاتی که از سوی متخصصان بیماری زنان و زایمان شکل گرفته است.

آنان بر این عقیده هستند که ۲۰ الی ۴۰ درصد زنان نابارور دچار بیماری اندومتریوز هستند، چرا که این کیست به دو شکل به سیستم تولید مثل زنان آسیب می‌رساند:

ابتدا این که در روند بیماری اندومتریوز، لوله‌های فالوپ تخریب می‌شوند، چرا که این اندام نقش به سزایی در انتقال تخمک از تخمدان به رحم را دارد تا عمل لقاح و شکل گیری جنین در رحم شکل گیرد.

در نتیجه با ایجاد بیماری اندومتریوز، قطر لوله فالوپ هم کوچکتر می‌شود.

در این زمان است مشکلاتی همچون بارداری خارج از رحم به وجود می‌آید.

از سویی بیماری اندومتریوز با التهاب و زخمی که در لوله‌های فالوپ، تخمدان و تخمک و رحم ایجاد می‌کند، به طور کلی دستگاه تولید مثل زنان را دچار اختلال می‌کند.

اندومتریوز و سقط خود بخودی

شواهدی وجود ندارد که نشان دهد بین اندومتریوز و سقط راجعه ارتباطی وجود دارد و یا با درمان طبی یا جراحی اندومتریوز سقط خودبخود را کاهش می دهد.

بعضی از داده ها نشان می دهد که میزان سقط ممکن است بعد از درمان با فن آوری های کمک باروری افزایش یابد.

تاثیر اندومتریوز بر کار و فعالیت اجتماعی

اندومتریوز اثر منفی بر جزء فیزیکی کیفیت زندگی دارد. به نظر می رسد که تاثیر اندومتریوز بر کار همراه با علایم، منجر به کاهش کیفیت زندگی می شود.

اثر اندومتریوز بر تحصیل کمتر غالب است.

درد لگنی مزمن و دیسپارونیا بر جزء فیزیکی و منتال کیفیت زندگی تاثیر دارد.

در مطالعات نشان داده شده که جراحی کم تهاجمی با اندیکاسیون، اثر مثبت واضحی بر احساس خوب بودن و کار در زنان با اندومتریوز دارد.